Có nhiều người, dù có tôn giáo hay không, thường nghĩ rằng đức tin chỉ là cảm xúc, thậm chí là mù quáng. Trong khi một số khác cho rằng đức tin phải có cơ sở hợp lý, không thể chỉ tin “cho vui”. Thực ra, đức tin có thể là sự gặp gỡ giữa cảm xúc và lý trí, chứ không nhất thiết phải chọn một trong hai.
Nhưng trước tiên, cần làm rõ: chúng ta hiểu “đức tin” là gì?
- Đức tin không chỉ là một cảm giác mơ hồ
Chúng ta vẫn hay nói: “Tôi có đức tin.” Nhưng có bao giờ bạn tự hỏi: “Tôi tin vào điều gì?”, “Tại sao tôi lại tin?” và “Niềm tin đó giúp ích gì cho tôi?”
Nếu không trả lời được những câu hỏi đó, thì đức tin dễ trở thành sáo rỗng. Để thực sự có ý nghĩa, đức tin cần có “nội dung”. Và để nội dung ấy trở nên vững chắc, nó cần đứng trên ba “chân kiềng” là: kinh nghiệm tin tưởng ai đó hoặc điều gì đó trong quá khứ, hành động ở hiện tại dựa trên kinh nghiệm tin tưởng ấy và sự tín thác vào tương lai, hướng tới điều chưa thấy. Nếu thiếu một trong ba yếu tố này, đức tin dễ trở thành “niềm tin mù quáng” hoặc… ảo tưởng!
- Tin vào ai, vào điều gì?
Ai cũng có niềm tin vào một điều gì đó: có người tin vào khoa học, có người tin vào chính mình, có người tin vào lý trí, và có người tin vào Thiên Chúa. Nhưng tin vào điều gì cũng nên dựa trên kinh nghiệm thật, những trải nghiệm trước đó cho ta biết đối tượng đó có đáng tin hay không.
Ví dụ, bạn từng gửi xe ở tiệm A và chưa từng mất đồ, thì khả năng bạn sẽ tiếp tục gửi xe ở đó. Đó là một cách thực hành đức tin, dựa trên lý trí và trải nghiệm. Tương tự, nếu một người từng giữ lời, bạn dễ đặt niềm tin vào họ hơn là một người hay thất hứa.
- Khi cảm xúc gặp lý trí
Nhưng đức tin không chỉ có lý luận khô khan, cảm xúc cũng góp phần quan trọng. Theo Goleman, bộ não chúng ta phản ứng với những tình huống hiện tại dựa trên ký ức cảm xúc của quá khứ: “Tâm trí đầy cảm xúc cho rằng niềm tin của nó là hoàn toàn đúng, và do đó loại trừ mọi chứng cứ ngược lại. Đó là lý do tại sao rất khó để lý luận với một người đang buồn bã về mặt cảm xúc: bất kể lý luận của bạn có đúng lôgic hay không, lý luận đó của bạn sẽ không có trọng lượng nếu nó không phù hợp với xác tín đầy cảm xúc của người ấy vào thời điểm đó.” [1]
Nếu bạn từng trải nghiệm sự tin tưởng được đáp lại một cách tích cực, bạn sẽ dễ tin lần nữa. Nhưng nếu từng bị tổn thương, não bạn sẽ nhắc bạn “cẩn thận đó!”
Tin hay không tin vào ai đó không chỉ là “cân đo đong đếm” lý trí, mà còn là vết hằn sâu đậm của cảm xúc. Và điều thú vị là bộ não con người rất linh hoạt: chúng ta có thể học cách tin trở lại, hoặc ngược lại, học cách không còn đặt niềm tin sai chỗ.
- Chia sẻ niềm tin
Những người trong Giáo Hội, đặc biệt là người công khai chia sẻ đức tin, cần hiểu một điều: mỗi cuộc gặp gỡ đều để lại cảm xúc trong lòng người khác. Nếu ta hành xử thô lỗ, người khác không chỉ mất niềm tin vào ta, mà còn có thể mất niềm tin vào những gì ta đại diện, kể cả Thiên Chúa.
Nhiều người mất niềm tin vào Thiên Chúa không phải vì giáo lý thần học, mà vì họ từng bị Kitô hữu nào đó làm tổn thương. Yêu cầu họ tin trở lại mà không nhận ra vết đau ấy là điều không thể làm được.
Goleman nhấn mạnh: “Tâm trí đầy cảm xúc cho rằng niềm tin của nó là hoàn toàn đúng, và do đó loại trừ mọi chứng cứ ngược lại. Đó là lý do tại sao rất khó để lý luận với một người đang gặp vấn đề về mặt cảm xúc: bất kể lý luận của bạn có đúng lôgic hay không, lý luận của bạn sẽ không có trọng lượng nếu nó không phù hợp với xác tín đầy cảm xúc của người ấy vào thời điểm đó.”
Khi cảm xúc mạnh mẽ lấn át, mọi lời lẽ hợp lý đều trở nên vô nghĩa. Vì vậy, đôi khi điều tốt nhất ta có thể làm là đồng hành, lắng nghe, tạo lại ký ức tích cực, chứ chưa vội lý luận.
- Kiên nhẫn là chìa khóa
Khi bị tổn hại, niềm tin không thể phục hồi trong ngày một ngày hai nhưng chỉ có thể được xây dựng lại một cách từ từ – nghĩa là xây dựng lại mối liên hệ cảm xúc với một loại sự kiện cụ thể. Thiệt hại nhiều hơn đòi hỏi nhiều thời gian và nỗ lực hơn. Chúng ta cần thời gian, cần kiên nhẫn. Chúng ta có thể trình bày những lập luận hợp lý, nhưng chỉ vào lúc thích hợp. Đó là lúc những kết nối cảm xúc được thay đổi và cõi lòng được biến đổi nhờ Chúa Kitô tác động trong đời sống để thiết lập những kết nối cảm xúc tích cực. Điều này chuẩn bị cho người ta chấp nhận những lập luận hợp lý được sử dụng để chứng minh độ đáng tin của Thiên Chúa trong Kitô giáo. Những lý lẽ chỉ phát huy tác dụng khi trái tim người nghe đã mở ra.
Và khi đến lúc, ta có thể dùng lý luận để cho thấy điều họ từng tin tưởng không đáng tin, đồng thời giúp họ nhận ra điều đáng tin hơn, đó là Chúa Giêsu.
- Đúng thời điểm
Tất cả những điều này phụ thuộc vào một yếu tố quan trọng: đúng thời điểm. Không phải lúc nào ta cũng biết được lòng người, bề ngoài họ có thể tỏ ra không có vấn đề gì, nhưng bên trong lại đầy tổn thương. Ta cần cầu nguyện, cần được Chúa hướng dẫn để biết khi nào nên nói, khi nào nên yên lặng.
Thiên Chúa không cần ta tranh cãi để thuyết phục người khác về với Ngài. Ngài chỉ cần trái tim biết lắng nghe và một chút khiêm nhường. Ta được mời gọi trở thành một phần trong kế hoạch yêu thương ấy, dù ta chỉ là một “người gieo hạt.”
Đức Thánh Cha Phanxicô nhắc nhớ: “Hãy nhớ lại lời Đức Bênêđictô XVI đã nói: ‘Giáo hội không phát triển bằng cách cố gắng thuyết phục người khác theo đức tin của mình; Giáo hội phát triển bằng cách thu hút người khác’. Và điều thu hút chính là chứng tá của chúng ta, có nghĩa là làm chứng cho đức tin, kiên định trong cuộc sống cá nhân. Điều này không dễ dàng! Chúng ta giúp đỡ, chúng ta dẫn dắt người khác đến với Chúa Giêsu bằng lời nói và cuộc sống, bằng chứng tá của chúng ta…Chúa Giêsu đang chờ đợi chúng ta trong trái tim của những người anh chị em chúng ta, trong thân xác bị thương của họ, trong những khó khăn của họ, trong sự thiếu đức tin của họ…Việc này đòi hỏi tình yêu, một tình yêu ngày càng mãnh liệt hơn đối với Chúa Kitô, một tình yêu dành cho dân của Ngài. Và tình yêu này không thể mua được ở các cửa hàng, ngay cả ở Rôma. Tình yêu này đến từ Chúa Kitô! Đó là món quà của Chúa Kitô!” [2]
- Đức tin không chỉ là cảm xúc hay lý trí
Vậy rốt cuộc, đức tin là gì? Là cảm xúc hay là lý trí? Liệu đức tin của chúng ta có khác với thế giới cảm xúc không? Là Kitô hữu, liệu những kinh nghiệm cảm xúc của chúng ta có khác với cảm xúc của những người ngoài Kitô giáo không? Kitô hữu ít có những cảm xúc tiêu cực như giận dữ, buồn bã, sợ hãi và có nhiều những cảm xúc tích cực như hạnh phúc, vui mừng, bình an và hy vọng, phải không?
“Kinh Thánh nói rõ rằng chúng ta là những con người tan vỡ đang sống trong một thế giới sa ngã (1 Phêrô 1: 6-7). Kết quả là, những phản ứng cảm xúc của chúng ta sẽ không hoàn hảo, ít nhất là không được như vậy trước khi Chúa Kitô trở lại…Việc mong muốn cảm xúc của mình hoàn toàn dễ chịu có thể dễ dàng dẫn đến những hậu quả không mong muốn. Thiên Chúa ban cho chúng ta lý trí và cảm xúc để hiểu thế giới xung quanh. Không một khả năng nào là hoàn toàn đủ nếu chỉ dựa vào một mình nó…Lý trí có giới hạn của nó. Cảm xúc không phải lúc nào cũng hoàn toàn hợp lý. Thiên Chúa ban cho chúng ta những khả năng này để cùng nhau hoạt động. Chỉ dựa vào một trong hai điều đó có thể dẫn đến cái nhìn lệch lạc về Thiên Chúa và thế giới.” [3]
Có một mục đích sâu xa trong cách Thiên Chúa tạo dựng thế giới này: để ta cứ mãi tìm kiếm, mãi khao khát hiểu biết, cho đến khi ta khám phá ra rằng nguồn của mọi hiểu biết không phải là một công thức, một lý thuyết, hoặc một kết quả từ suy luận của lý trí. Chúng ta có thể có hiểu biết về thực tại, nhưng không bao giờ hiểu biết đầy đủ đến mức chúng ta trở nên quá tự hãnh và rồi ngưng tìm kiếm nguồn gốc của mọi điều mà chúng ta biết. Nguồn hiểu biết đó là Một Đấng yêu thương chúng ta và đáng để chúng ta tin tưởng và tôn thờ. Đó là Thiên Chúa. Ngài dựng nên chúng ta vừa có lý trí vừa có cảm xúc. Chỉ khi khám phá và hiểu biết Thiên Chúa là ai thì việc tìm kiếm hiểu biết không ngừng của chúng ta mới được hoàn thành; và niềm tin của chúng ta vào Ngài, cho dù có khó khăn và đau đớn đến đâu về mặt cảm xúc, mãi mãi được biện minh và có giá trị lớn lao trước sự hiện diện của Đấng là nền tảng của lý trí, cũng là Đấng tạo ra cảm xúc của chúng ta và “Đấng hoàn thiện đức tin của chúng ta.”
Thiên Chúa dựng nên con người có lý trí để suy nghĩ, và có cảm xúc để rung động. Đức tin thực sự xảy ra khi cả hai hòa quyện. Vì dù lý trí có những lúc hoang mang, nghi ngờ, tối tăm, và trong cảm xúc lại thấy buồn chán, đau khổ, nổi giận… thì nơi cuối cùng mà đức tin được củng cố không phải chỉ trong nghĩ suy, mà còn trong lòng mến.
Phêrô Phạm Văn Trung
[1] Goleman, Daniel, Emotional Intelligence: 10th Anniversary Edition; Why It Can Matter More Than IQ, https://en.wikipedia.org/wiki/Emotional_intelligence
[3] https://www.ctsnet.edu/at-this-point/emotions-faith-perplexing-relationship-feel-believe
